Ο χώρος, το τοπικό στοιχείο, όταν χαράζεται η κοινωνική και οικονομική
πολιτική, δεν μπορεί να αγνοείται αν η Αριστερά θέλει να προσδώσει τα
συμβατά με την ιδεολογία της ποιοτικά χαρακτηριστικά στην αναπτυξιακή
πολιτική της. Η εξαγγελία, επομένως, από τον Αλέξη Τσίπρα στη
Θεσσαλονίκη ότι θα ακολουθήσουν δέκα τρία περιφερειακά συνέδρια του
ΣΥΡΙΖΑ για να συγκροτηθούν και τα περιφερειακά προγράμματά του
δημιούργησε αισιοδοξία, καθώς στην Ελλάδα η περιφερειακή διάσταση δεν
χαρακτηρίζει ανέκαθεν την κυρίαρχη πολιτική. Μια συνέντευξη με τον
καθηγητή Κωστή Χατζημιχάλη, που γνωρίζει καλά το αντικείμενο στην
«Εποχή».
Τα περιφερειακά ζητήματα και προβλήματα σήμερα, καθώς περνάμε τον έκτο χρόνο κρίσης και νεοφιλελεύθερης κούρας, είναι πολύ οξυμένα. Αναφέρεται σε ένα εξαιρετικά σύνθετο πεδίο της κοινωνικής μας πραγματικότητας. Αυτό, όμως, είναι και η πηγή του σκεπτικισμού μας. Ο τόσο εσπευσμένα και μη επαρκώς, επιστημονικά, τεκμηριωμένος προγραμματισμός των περιφερειακών συνδιασκέψεων, είναι ο ένας λόγος. Ο άλλος, είναι οργανωτικός. Διότι, είναι ανθρωπίνως αδύνατο μ’ αυτή την προετοιμασία να αξιοποιηθεί η πείρα και κοινωνική γνώση μελών και φίλων του κόμματος, μέσω της συμμετοχής και συμβολής τους. Ας το πάρουμε, παρ’ όλα αυτά, ως ένα πρώτο θετικό βήμα και ας προσπαθήσουμε, όσο μπορούμε, να είναι ουσιαστικό, να υπερβεί τα συνήθη επικοινωνιακά κλισέ.
Τη συνέντευξη πήρε
ο Παύλος Κλαυδιανός
Έξι χρόνια κρίσης, παρά τα λειψά στοιχεία, μπορούμε, νομίζω, να μιλήσουμε για τις επιπτώσεις της στις περιφερειακές ισορροπίες της χώρας.
Είναι αλήθεια ότι δεν έχουμε στοιχεία από απογραφές. Η απογραφή του 2011 ήταν στην αρχή της κρίσης, έχει μόνο ορισμένα στοιχεία της προσβάσιμα και υπάρχουν πληροφορίες για την απασχόληση κατά περιφέρειες μόνο από τις έρευνες εργατικού δυναμικού. Αυτό που σίγουρα έχει διαφανεί ως τάση μέχρι τα φορολογικά μέτρα του 2014 είναι ότι τα αστικά κέντρα, ιδίως τα μεγάλα, πλήττονται περισσότερο, οι τουριστικές περιοχές πλήττονται σε ένα ενδιάμεσο επίπεδο, αλλά ιδιαίτερα άνισα μεταξύ τους, ενώ φαίνεται να πλήττονται λιγότερο – αναλογικά, διότι κι αυτές έχουν πληγεί πάρα πολύ– οι αγροτικές περιοχές με προϊόντα με ζήτηση από την εσωτερική και διεθνή αγορά.
Οριζόντια φτωχοποίηση
Με βάση το πώς στάθηκε έναντι της κρίσης η ελληνική οικονομία θα μπορούσαμε να πούμε ότι διέθετε κάπως ικανοποιητική περιφερειακή ισορροπία;
Ήδη πριν από την κρίση είχαμε ιδιαίτερα άνισες περιφερειακές δομές. Είναι το κατάλοιπο των δεκαετιών του εκσυγχρονισμού και της προετοιμασίας των Ολυμπιακών όταν δεν χρησιμοποιήθηκαν κονδύλια της ΕΕ και των κρατικών επενδύσεων παραγωγικά, για να βοηθήσουν τις περιφέρειες που είχαν ανάγκη. Αντιθέτως, επενδύθηκαν τεράστια ποσά στα μεγάλα αστικά κέντρα, κυρίως στην Αθήνα, δημιουργώντας διεύρυνση των περιφερειακών ανισοτήτων. Σ’ αυτό το ιδιαίτερα άνισο και ήδη καταβεβλημένο παραγωγικό δυναμικό έρχεται και επικάθεται η κρίση, δημιουργεί πολλαπλασιαστικά δυσμενή αποτελέσματα και οριζόντια φτωχοποίηση παντού. Αν το δούμε σε περιφερειακό επίπεδο, στις μεγάλες περιφερειακές μονάδες, βλέπουμε μια συνολική εξίσωση προς τα κάτω. Όταν όμως αλλάζουμε κλίμακα και πάμε στο εσωτερικό των περιφερειών και το δούμε σε τοπικό επίπεδο οι διαφορές αυξάνονται δραματικά. Δηλαδή, η κρίση επέφερε μια συνολική και περιφερειακά σχετικά ομοιόμορφη φτωχοποίηση του πληθυσμού, όμως στο εσωτερικό της κάθε περιφέρειας οι διαφορές είναι μεγαλύτερες.
Οι μνημονιακές, γενικές, πολιτικές πώς επέδρασαν στις περιφερειακές ισορροπίες;
Περιόρισαν δραματικά και οριζόντια τους μισθούς, τα επιδόματα, τις συντάξεις και επιδείνωσαν τις εργασιακές σχέσεις. Αυτά είχαν μεγαλύτερες επιπτώσεις σε τοπικό παρά σε περιφερειακό επίπεδο. Για παράδειγμα, στο σύνολο της χώρας οι μισθοί, τα επιδόματα και οι συντάξεις συμμετείχαν κατά 20% του διαθέσιμου εισοδήματος ενός μέσου νοικοκυριού. Αν πάμε όμως σε τοπικό επίπεδο και δούμε πού είναι συγκεντρωμένοι οι δημόσιοι υπάλληλοι, πού οι συνταξιούχοι, πού αλλάζουν δραματικά οι εργασιακές σχέσεις τότε η εικόνα αλλάζει. Βλέπουμε περιοχές στην Ήπειρο, τη Δ. Μακεδονία, το Β. Αιγαίου όπου οι περικοπές συμμετείχαν με το 50% ή το 60% στο διαθέσιμο εισόδημα, να έχουν μεγαλύτερες δυσκολίες από περιοχές όπως είναι η Αθήνα ή η Θεσσαλονίκη όπου αυτά συμμετείχαν με 30% - 35%. Ακόμη χαμηλότερα, περίπου 25%, είναι η Κρήτη και τα τουριστικά νησιά. Βλέπουμε, λοιπόν, πώς ένα οριζόντιο μνημονιακό μέτρο έχει εντελώς διαφορετικές επιπτώσεις σε τοπικό επίπεδο. Άλλο παράδειγμα είναι η συρρίκνωση των κοινωνικών εξυπηρετήσεων σε τοπικό επίπεδο. Αυτό επιφέρει διεύρυνση των κοινωνικών ενδο-περιφερειακών ανισοτήτων όταν κάποια σχολεία, εφορίες, υγειονομικές μονάδες κ.ά συγχωνεύονται ή καταργούνται και οικογένειες αναγκάζονται να μετακινηθούν προς τα πλησιέστερα αστικά κέντρα.
Να δούμε το ρόλο που έπαιξε η φορολογία των μνημονίων;
Από τη στιγμή που η μνημονιακή κυβέρνηση άλλαξε τους συντελεστές σε όφελος της ανώτερης εισοδηματικής κλίμακας και έβαλε στη φορολογητέα ύλη τις κατώτερες κλίμακες θα υπάρξουν άνισες τοπικές επιπτώσεις στο διαθέσιμο εισόδημα. Αν τα υψηλά εισοδήματα είναι στις μεγάλες πόλεις και στις παράκτιες τουριστικές περιοχές, η επίδραση εκεί θα είναι λιγότερο αρνητική απ’ ό, τι στις φτωχότερες αγροτικές περιοχές που είχαν ένα αφορολόγητο κ.τ.λ. με αποτέλεσμα οι τελευταίες να έχουν πιθανότητες μεγαλύτερης φτωχοποίησης. Πιο τοπικά προσδιορισμένος είναι ο ΕΝΦΙΑ. Εδώ έχουμε για πρώτη φορά τη φορολόγηση από το πρώτο ευρώ, τη φορολόγηση ανεξάρτητα το σπίτι από τον κήπο και το κτήμα, και τη φορολογία της γεωργικής γης. Δεν είμαι της άποψης ότι όλα αυτά δεν τα αγγίζεις φορολογικά, το αντίθετο. Εκτιμώ όμως ότι πρόκειται για στοχευόμενη πολιτική κοινωνικής και γεωγραφικής αναδιανομής του πλούτου και της γης προς όφελος εκείνων που θα έχουν ρευστό τα επόμενα χρόνια, οι οποίοι δεν είναι πάντα το μεγάλο κεφάλαιο. Να θυμηθούμε λίγο τους «πλουτήσαντες» της Κατοχής;
Ό,τι ξέραμε να το ξεχάσουμε
Οι ιδιωτικοποιήσεις των υποδομών στην Περιφέρεια – αεροδρόμια, λιμάνια, ναυσιπλοΐα, σιδηρόδρομος – πώς θα επιδράσουν;
Ας πάρουμε το παράδειγμα των αερογραμμών. Πανηγύριζαν οι νεοφιλελεύθεροι για την ιδιωτικοποίηση της Ολυμπιακής, για τη δημιουργία της ανταγωνιστικής Aegean. Τώρα έχουμε ένα ιδιωτικό μονοπώλιο για το οποίο δεν μιλάει κανένας, έχει εγκριθεί από την ΕΕ κτλ. Αν προσθέσουμε τώρα και την ιδιωτικοποίηση των αεροδρομίων ξαφνικά όλο το δίκτυο των εναέριων συγκοινωνιών στην Ελλάδα, τηρουμένων των προϋποθέσεων πρόσβασης στα απομακρυσμένα νησιά, θα καθορίζεται από τις επιδιώξεις ιδιωτών με προβλέψιμες αρνητικές επιπτώσεις. Οι εθνικοί δρόμοι με τα υπέρογκα διόδια είναι πλέον ιδιωτικοποιημένοι, το ίδιο και η ναυσιπλοΐα και σύντομα ο σιδηρόδρομος. Θα αντιμετωπίσουμε μια κατάσταση των συγκοινωνιών στον ελληνικό χώρο η οποία αλλάζει ριζικά τις δυνατότητες κοινωνικής πολιτικής σε απομακρυσμένους τόπους. Υπάρχει όμως και μια άλλη διάσταση: η ιδιωτικοποίηση αυτών των υποδομών αποτελεί υφαρπαγή δημόσιας γης και δημόσιου πλούτου, της ενσωματωμένης αξίας που έχει καταβάλει το σύνολο του ελληνικού λαού μέσω της φορολογίας. Τα εκατοντάδες χιλιάδες στρέμματα αυτών των υποδομών – εδώ πρέπει να βάλουμε και το σκάνδαλο της ΔΕΗ- είχαν απαλλοτριωθεί από το Δημόσιο και ξαφνικά τα προσφέρει στους ιδιώτες έναντι πινακίου φακής μαζί με την μονοπωλιακή εκμετάλλευσή τους με σταθερό πελατολόγιο. Η ιδιωτικοποίηση των συγκοινωνιών έρχεται τη στιγμή που το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών έχει μειωθεί με αποτέλεσμα των περιορισμό των μετακινήσεων, ιδίως με ΙΧ. Αυτό με τη σειρά του επιδρά στην απομόνωση των μικρών νησιών. Γιατί οι ακτοπλοϊκές έχουν πουλήσει τα ακριβά ταχύπλοα και έχουν βάλει στις προσοδοφόρες γραμμές τα συμβατικά πλοία αγνοώντας τα μικρά νησιά. Να, λοιπόν, ένα οριζόντιο μέτρο (η μείωση των εισοδημάτων) πώς επιδρά στην τοπικότητα. Αν όλη αυτή η διαδικασία δεν ανακοπεί θα δούμε μια Ελλάδα η οποία σε μια δεκαετία θα είναι αγνώριστη, όπου αυτά που ξέραμε δεν θα ισχύουν πια.
Έχουμε επιπλέον την επέλαση στους θεσμούς, μια σειρά θεσμικών πραξικοπημάτων που αλλάζουν εντελώς το πλαίσιο για την οργάνωση της ανάπτυξης της περιφέρειας, πχ, το fast track. Οι λεγόμενες «στρατηγικές επενδύσεις» δεν ελέγχονται από τις περιφέρειες και τους δήμους που υποτίθεται ότι γι’ αυτό έγιναν. Τώρα ο Υπουργός μπορεί να ορίζει μια επένδυση ως στρατηγικού χαρακτήρα και να αποφασίζει ο ίδιος!
Να πούμε κάτι παραπάνω για τις θεσμικές αλλαγές;
Χωρίς υπερβολή, νομίζω, ό, τι ξέραμε για τη νομοθεσία της πολεοδομίας και της χωροταξίας μετά το καλοκαίρι του 2014 πρέπει να το ξεχάσουμε. Οι αλλαγές είναι τόσο δραματικές που σχεδόν τίποτε δεν ισχύει από τα παλιά. Ο νόμος για τα δάση και τους οικοδομικούς συνεταιρισμούς, η ιδιωτική πολεοδόμηση, τα ειδικά χωροταξικά σχέδια που κάνουν πλέον ιδιώτες, συνθέτουν ένα ακραία νεοφιλελεύθερο πλαίσιο που απορυθμίζει ό, τι είχε σχέση με το δημόσιο όφελος και επαναρυθμίζει το χώρο προς όφελος του κεφαλαίου. Στον αιγιαλό, πχ, έκαναν πίσω αλλά με τροπολογία έφεραν τη δυνατότητα οριοθέτησης του αιγιαλού που ήταν και το σπουδαιότερο. Τώρα γίνεται με επισπεύδοντα τον ιδιώτη ο οποίος ορίζει τη γραμμή και αν μέσα σε ένα μήνα το τοπικό Συμβούλιο Ελέγχου της Περιφέρειας δεν απαντήσει – εντωμεταξύ, δεν έχει προσωπικό – κατοχυρώνεται η πρόταση του ιδιώτη!
Η αγροτική παραγωγή πώς επηρεάστηκε;
Δεν είμαι ειδικός αλλά από συναδέλφους γνώστες του αντικειμένου έχω την εικόνα ότι η αγροτική οικονομία, σε σχέση με τους άλλους κλάδους, φαίνεται να έχει αντέξει. Σε ορισμένες περιοχές καταγράφηκε και άνοδος των απασχολούμενων. Υπάρχουν οριακές ροές από την πόλη προς την ύπαιθρο που όμως διαφέρουν ποιοτικά από το υπάρχον δυναμικό και αυτό ενισχύει τον κλάδο, ωθεί τα προϊόντα ποιότητας. Αρχίζει να δημιουργείται, όπως και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, μια τοπική αλυσίδα παραγωγής αξίας διατροφικών προϊόντων, με έμφαση στην ποιότητα πχ. κρασιά, τυποποιημένα φρούτα και λαχανικά, τυριά, αλλαντικά, επανακάμπτουν ξεχασμένες καλλιέργειες όπως τα όσπρια, κ.ά. Δεν αφορά όμως όλες τις αγροτικές περιοχές αλλά εκείνες που είναι κοντά σε μεγάλα αστικά κέντρα ή είναι τουριστικές.
Δεν τους ενδιαφέρει η τοπική ανάπτυξη
Ο τουρισμός πώς υπεισέρχεται στο περιφερειακό πρόβλημα;
Εδώ και μια δεκαετία έχει αλλάξει πολύ το τουριστικό πρότυπο. Αυτό που ισχύει και προωθεί η κυβέρνηση, οι επενδυτές κτλ είναι ο τουρισμός των πεντάστερων μεγάλων ξενοδοχείων κατά κανόνα all inclusive, με γκολφ, μαρίνες, σπα κτλ. Οι επενδύσεις αυτές ψάχνουν να βρουν τις καλύτερες παράκτιες περιοχές, αυτές που ακόμη δεν έχουν μαζικό τουρισμό. Διαφημίζονται ότι θα βοηθήσουν την τοπική απασχόληση, τη τοπική αγορά και τη γεωργία. Ωστόσο, οι επενδύσεις σπάνια γίνονται με ίδια κεφάλαια, παίρνουν υψηλές επιδοτήσεις από το ΕΣΠΑ και το κράτος και οι θετικές τοπικές επιπτώσεις, οι οποίες όντως υπάρχουν, είναι πολύ μικρότερες στην πραγματικότητα και αυτό οφείλεται στις στρατηγικές των επιχειρήσεων. Οι προμήθειές τους σπάνια γίνονται από την τοπική αγορά, κάνουν μαζικές εισαγωγές από το εξωτερικό, το προσωπικό έρχεται από όλη την Ελλάδα. Το θαυμάσιο λάδι της Κρήτης, π.χ. τα μεγάλα ξενοδοχεία του νησιού το χρησιμοποιούν μόνο για το λαδόξυδο που υπάρχει στα τραπέζια. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι μεγάλες εγκαταστάσεις τους έχουν αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Ορισμένα ξενοδοχεία οικειοποιούνται και περιοχές Νατούρα, όπως στη Πύλο και στα υπό κατασκευή συγκροτήματα στη Μονή Τοπλού στη Σητεία και στις Νηές Μαγνησίας. Επιπλέον οι συνθήκες εργασίας και αμοιβών είναι από τις χειρότερες σε σχέση με άλλους κλάδους.
Είναι, ωστόσο, τρομερό να μην μπορεί ο τουρισμός να συνδεθεί με τη γεωργική παραγωγή, να μην δημιουργεί καλά αμειβόμενη απασχόληση.
Γιατί αυτές οι μεγάλες μονάδες, όταν έλθουν να επενδύσουν στην Ελλάδα, έρχονται να βγάλουν λεφτά. Δεν τους ενδιαφέρει η τοπική ανάπτυξη. Αυτό θα πρέπει να είναι έγνοια του δήμου, της περιφέρειας, της κυβέρνησης. Δεν έβαλαν, όμως, κανένα κανένα όρο, τους έδωσαν την άδεια fast track και έτσι θα κάνουν ό,τι θέλουν. Δεν έχει γίνει καμιά προγραμματική συμφωνία σε περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο. Δεν έχουν μπει, πχ όροι για το τι θα κάνουν στην απασχόληση, τι θα αγοράζουν από τη τοπική αγορά, τι νερό θα χρησιμοποιούν, τι θα κάνουν με τα σκουπίδια κτλ.
Η παραγωγική ανασυγκρότηση δεν γίνεται στη μύτη ενός μολυβιού
Ο ΣΥΡΙΖΑ προχωρεί σε περιφερειακά προγραμματικά συνέδρια μετά τη Θεσσαλονίκη, συγκροτεί δηλαδή ένα είδος περιφερειακής πολιτικής. Πώς το βλέπεις;
Έχει όμως περιφερειακή πολιτική ο ΣΥΡΙΖΑ; Θέτω πρώτα αυτό το ερώτημα.
Πάντως, επιχειρεί να τη φτιάξει, πρέπει να τη φτιάξει.
Αν συμβαίνει αυτό είναι πολύ θετικό όπως και η επικοινωνιακή σημασία των περιφερειακών συνεδρίων. Φοβάμαι όμως μήπως περιοριστούν στην επικοινωνία, στη τηλεόραση. Αν όντως έχει περιφερειακή πολιτική ο ΣΥΡΙΖΑ, δεν έχω διαβάσει κάτι, μπορεί να έχει και να μην το ξέρω.
Κατά τη γνώμη σου ποια είναι τα στοιχεία που θα τη συγκροτούσαν;
Είμαι ιδιαίτερα επιφυλακτικός να κάνω υποδείξεις σε ένα πολιτικό φορέα και ειδικά στο ΣΥΡΙΖΑ. Ωστόσο ένα προφανές προαπαιτούμενο για την οποιαδήποτε πολιτική άρα και την περιφερειακή, είναι να σταματήσει την επέλαση που γίνεται στον δημόσιο χώρο και στον δημόσιο πλούτο. Εννοείται ότι αυτό το πρώτο βήμα περιλαμβάνει και την αναίρεση του βάναυσου θεσμικού πλαισίου για τις ιδιωτικοποιήσεις, για την ανάπτυξη του χώρου και την καταστροφή της φύσης
Ας προχωρήσουμε, όμως. Τι εννοείς, πχ, όταν λες ότι πρέπει να αναιρεθεί το θεσμικό πλαίσιο;
Να αλλάξουν αυτά που λέγαμε πριν για τα νέα πολεοδομικά και χωροταξικά σχέδια, για τα δάση κλπ. Σε επίπεδο περιφερειακής πολιτικής σίγουρα δεν επαρκούν μόνο οι επιδοτήσεις που δίνονται πάντα σε ορισμένες περιοχές. Το σημαντικό είναι να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε ότι η πολυσυζητημένη παραγωγική ανασυγκρότηση σημαίνει συγχρόνως και γεωγραφική, χωροταξική ανασυγκρότηση της χώρας. Δεν γίνεται στη μύτη ενός μολυβιού. Να σκεφτούμε επίσης ότι η επιδίωξη για κοινωνική δικαιοσύνη, πού κάνει κάθε σοβαρό αριστερό κόμμα, δεν μπορεί σταθεί χωρίς και γεωγραφική, χωρική δικαιοσύνη. Μπορεί να φαίνεται δύσκολο, να μας πουν ότι δεν έχουμε χρόνο κτλ αλλά είναι απαραίτητο, κάτι που η περιφερειακή πολιτική της ΕΕ αγνοεί επιδεικτικά προωθώντας το τρίπτυχο: ανταγωνισμός μεταξύ περιφερειών για προσέλκυση επενδύσεων, ιδιωτικοποιήσεις και περιορισμός των διαθέσιμων πόρων. Χρειάζεται σοβαρή παρέμβαση για την αναθεώρηση αυτών των κατευθύνσεων και λυπάμαι που κανένας από τους ευρωβουλευτές μας δεν πήγε στην επιτροπή για τη περιφερειακή πολιτική του Κοινοβουλίου.
Οι προδιαγραφές των σχεδιαζόμενων περιφερειακών συνεδρίων πάνε ανάποδα, αξιοποιούν πολύ το κεντρικό πρόγραμμα ανασυγκρότησης. Αυτή είναι η πραγματικότητα.
Αν αυτή είναι η πραγματικότητα να σκεφτούμε πώς θα αλλάξει, να σκεφθούμε ότι υπάρχει και ο τόπος, η έγνοια για το τοπικό και η δύναμη της τοπικής γνώσης, εκείνων που βιώνουν τα προβλήματα επιτόπου. Ξέρουν πολύ καλύτερα τα πράγματα απ’ αυτούς που είναι στα γραφεία. Όποτε πάμε στο πεδίο και συζητούμε με τους ντόπιους για τα θέματα της ανάπτυξης, της οικονομίας και της παραγωγής γυρίζουμε πάντοτε πιο πλούσιοι, με εντελώς διαφορετική εικόνα απ’ αυτή που είχαμε για το συγκεκριμένο θέμα, χωρίς όμως να πέσουμε στη μερικότητα του ειδικού.
Πώς θα το επιτυγχάναμε αυτό; Να φύγουμε από την κορυφή, το κεντρικό και να πάμε στο τοπικό, να προσεγγίσουμε τις διαπεριφερειακές, κυρίως τις ενδοπεριφερειακές ανισορροπίες;
Είναι πολύ δύσκολο και μας λείπει η αντίστοιχη παράδοση αλλά δεν είναι όμως αδύνατο. Μια ιδέα θα ήταν τα τοπικά παραγωγικά συνέδρια, όχι σε επίπεδο περιφέρειας, σε κάποιες περιοχές. Εκεί δεν μπορεί να ξεχωριστεί η παραγωγική ανασυγκρότηση από τα προβλήματα του τόπου. Αυτό που λέμε δημοκρατία από τα κάτω κτλ να το δοκιμάσουμε πιλοτικά, έστω, σε κάποιες περιοχές. Το πιο δύσκολο πράγμα στην Ελλάδα είναι η συνεννόηση για τα τοπικά προβλήματα. Δεν ανακαλύπτουμε τον τροχό εμείς εδώ υπάρχουν πετυχημένα εναλλακτικά παραδείγματα θα πρέπει να μάθουμε από τις εμπειρίες σε άλλες περιοχές της Νότιας Ευρώπης αλλά και της Λατινικής Αμερικής. Και είναι πιθανό σε τοπικό επίπεδο να αναθεωρήσουμε κάποια προγράμματα που έχουν μεγάλη δόση αριστερού βολονταρισμού και συγχρόνως να αποφύγουμε μια τοπικιστική κλειστότητα. Θα συνειδητοποιήσουμε τότε τον υφιστάμενο ασφυκτικό κλοιό και θα πρέπει να γίνει αναθεώρηση των αναπτυξιακών προτεραιοτήτων. Το υλοποιεί σήμερα η Ρένα Δούρου στην Αττική. Βρήκε μερικά πράγματα δεμένα, δεν μπορεί να τ’ αλλάξει όλα και πάει να βρει, με δεδομένο τις προηγούμενες αποφάσεις, τι μπορεί να κάνει καλύτερο. Και αυτό δεν είναι λίγο.
Τα περιφερειακά ζητήματα και προβλήματα σήμερα, καθώς περνάμε τον έκτο χρόνο κρίσης και νεοφιλελεύθερης κούρας, είναι πολύ οξυμένα. Αναφέρεται σε ένα εξαιρετικά σύνθετο πεδίο της κοινωνικής μας πραγματικότητας. Αυτό, όμως, είναι και η πηγή του σκεπτικισμού μας. Ο τόσο εσπευσμένα και μη επαρκώς, επιστημονικά, τεκμηριωμένος προγραμματισμός των περιφερειακών συνδιασκέψεων, είναι ο ένας λόγος. Ο άλλος, είναι οργανωτικός. Διότι, είναι ανθρωπίνως αδύνατο μ’ αυτή την προετοιμασία να αξιοποιηθεί η πείρα και κοινωνική γνώση μελών και φίλων του κόμματος, μέσω της συμμετοχής και συμβολής τους. Ας το πάρουμε, παρ’ όλα αυτά, ως ένα πρώτο θετικό βήμα και ας προσπαθήσουμε, όσο μπορούμε, να είναι ουσιαστικό, να υπερβεί τα συνήθη επικοινωνιακά κλισέ.
Τη συνέντευξη πήρε
ο Παύλος Κλαυδιανός
Έξι χρόνια κρίσης, παρά τα λειψά στοιχεία, μπορούμε, νομίζω, να μιλήσουμε για τις επιπτώσεις της στις περιφερειακές ισορροπίες της χώρας.
Είναι αλήθεια ότι δεν έχουμε στοιχεία από απογραφές. Η απογραφή του 2011 ήταν στην αρχή της κρίσης, έχει μόνο ορισμένα στοιχεία της προσβάσιμα και υπάρχουν πληροφορίες για την απασχόληση κατά περιφέρειες μόνο από τις έρευνες εργατικού δυναμικού. Αυτό που σίγουρα έχει διαφανεί ως τάση μέχρι τα φορολογικά μέτρα του 2014 είναι ότι τα αστικά κέντρα, ιδίως τα μεγάλα, πλήττονται περισσότερο, οι τουριστικές περιοχές πλήττονται σε ένα ενδιάμεσο επίπεδο, αλλά ιδιαίτερα άνισα μεταξύ τους, ενώ φαίνεται να πλήττονται λιγότερο – αναλογικά, διότι κι αυτές έχουν πληγεί πάρα πολύ– οι αγροτικές περιοχές με προϊόντα με ζήτηση από την εσωτερική και διεθνή αγορά.
Οριζόντια φτωχοποίηση
Με βάση το πώς στάθηκε έναντι της κρίσης η ελληνική οικονομία θα μπορούσαμε να πούμε ότι διέθετε κάπως ικανοποιητική περιφερειακή ισορροπία;
Ήδη πριν από την κρίση είχαμε ιδιαίτερα άνισες περιφερειακές δομές. Είναι το κατάλοιπο των δεκαετιών του εκσυγχρονισμού και της προετοιμασίας των Ολυμπιακών όταν δεν χρησιμοποιήθηκαν κονδύλια της ΕΕ και των κρατικών επενδύσεων παραγωγικά, για να βοηθήσουν τις περιφέρειες που είχαν ανάγκη. Αντιθέτως, επενδύθηκαν τεράστια ποσά στα μεγάλα αστικά κέντρα, κυρίως στην Αθήνα, δημιουργώντας διεύρυνση των περιφερειακών ανισοτήτων. Σ’ αυτό το ιδιαίτερα άνισο και ήδη καταβεβλημένο παραγωγικό δυναμικό έρχεται και επικάθεται η κρίση, δημιουργεί πολλαπλασιαστικά δυσμενή αποτελέσματα και οριζόντια φτωχοποίηση παντού. Αν το δούμε σε περιφερειακό επίπεδο, στις μεγάλες περιφερειακές μονάδες, βλέπουμε μια συνολική εξίσωση προς τα κάτω. Όταν όμως αλλάζουμε κλίμακα και πάμε στο εσωτερικό των περιφερειών και το δούμε σε τοπικό επίπεδο οι διαφορές αυξάνονται δραματικά. Δηλαδή, η κρίση επέφερε μια συνολική και περιφερειακά σχετικά ομοιόμορφη φτωχοποίηση του πληθυσμού, όμως στο εσωτερικό της κάθε περιφέρειας οι διαφορές είναι μεγαλύτερες.
Οι μνημονιακές, γενικές, πολιτικές πώς επέδρασαν στις περιφερειακές ισορροπίες;
Περιόρισαν δραματικά και οριζόντια τους μισθούς, τα επιδόματα, τις συντάξεις και επιδείνωσαν τις εργασιακές σχέσεις. Αυτά είχαν μεγαλύτερες επιπτώσεις σε τοπικό παρά σε περιφερειακό επίπεδο. Για παράδειγμα, στο σύνολο της χώρας οι μισθοί, τα επιδόματα και οι συντάξεις συμμετείχαν κατά 20% του διαθέσιμου εισοδήματος ενός μέσου νοικοκυριού. Αν πάμε όμως σε τοπικό επίπεδο και δούμε πού είναι συγκεντρωμένοι οι δημόσιοι υπάλληλοι, πού οι συνταξιούχοι, πού αλλάζουν δραματικά οι εργασιακές σχέσεις τότε η εικόνα αλλάζει. Βλέπουμε περιοχές στην Ήπειρο, τη Δ. Μακεδονία, το Β. Αιγαίου όπου οι περικοπές συμμετείχαν με το 50% ή το 60% στο διαθέσιμο εισόδημα, να έχουν μεγαλύτερες δυσκολίες από περιοχές όπως είναι η Αθήνα ή η Θεσσαλονίκη όπου αυτά συμμετείχαν με 30% - 35%. Ακόμη χαμηλότερα, περίπου 25%, είναι η Κρήτη και τα τουριστικά νησιά. Βλέπουμε, λοιπόν, πώς ένα οριζόντιο μνημονιακό μέτρο έχει εντελώς διαφορετικές επιπτώσεις σε τοπικό επίπεδο. Άλλο παράδειγμα είναι η συρρίκνωση των κοινωνικών εξυπηρετήσεων σε τοπικό επίπεδο. Αυτό επιφέρει διεύρυνση των κοινωνικών ενδο-περιφερειακών ανισοτήτων όταν κάποια σχολεία, εφορίες, υγειονομικές μονάδες κ.ά συγχωνεύονται ή καταργούνται και οικογένειες αναγκάζονται να μετακινηθούν προς τα πλησιέστερα αστικά κέντρα.
Να δούμε το ρόλο που έπαιξε η φορολογία των μνημονίων;
Από τη στιγμή που η μνημονιακή κυβέρνηση άλλαξε τους συντελεστές σε όφελος της ανώτερης εισοδηματικής κλίμακας και έβαλε στη φορολογητέα ύλη τις κατώτερες κλίμακες θα υπάρξουν άνισες τοπικές επιπτώσεις στο διαθέσιμο εισόδημα. Αν τα υψηλά εισοδήματα είναι στις μεγάλες πόλεις και στις παράκτιες τουριστικές περιοχές, η επίδραση εκεί θα είναι λιγότερο αρνητική απ’ ό, τι στις φτωχότερες αγροτικές περιοχές που είχαν ένα αφορολόγητο κ.τ.λ. με αποτέλεσμα οι τελευταίες να έχουν πιθανότητες μεγαλύτερης φτωχοποίησης. Πιο τοπικά προσδιορισμένος είναι ο ΕΝΦΙΑ. Εδώ έχουμε για πρώτη φορά τη φορολόγηση από το πρώτο ευρώ, τη φορολόγηση ανεξάρτητα το σπίτι από τον κήπο και το κτήμα, και τη φορολογία της γεωργικής γης. Δεν είμαι της άποψης ότι όλα αυτά δεν τα αγγίζεις φορολογικά, το αντίθετο. Εκτιμώ όμως ότι πρόκειται για στοχευόμενη πολιτική κοινωνικής και γεωγραφικής αναδιανομής του πλούτου και της γης προς όφελος εκείνων που θα έχουν ρευστό τα επόμενα χρόνια, οι οποίοι δεν είναι πάντα το μεγάλο κεφάλαιο. Να θυμηθούμε λίγο τους «πλουτήσαντες» της Κατοχής;
Ό,τι ξέραμε να το ξεχάσουμε
Οι ιδιωτικοποιήσεις των υποδομών στην Περιφέρεια – αεροδρόμια, λιμάνια, ναυσιπλοΐα, σιδηρόδρομος – πώς θα επιδράσουν;
Ας πάρουμε το παράδειγμα των αερογραμμών. Πανηγύριζαν οι νεοφιλελεύθεροι για την ιδιωτικοποίηση της Ολυμπιακής, για τη δημιουργία της ανταγωνιστικής Aegean. Τώρα έχουμε ένα ιδιωτικό μονοπώλιο για το οποίο δεν μιλάει κανένας, έχει εγκριθεί από την ΕΕ κτλ. Αν προσθέσουμε τώρα και την ιδιωτικοποίηση των αεροδρομίων ξαφνικά όλο το δίκτυο των εναέριων συγκοινωνιών στην Ελλάδα, τηρουμένων των προϋποθέσεων πρόσβασης στα απομακρυσμένα νησιά, θα καθορίζεται από τις επιδιώξεις ιδιωτών με προβλέψιμες αρνητικές επιπτώσεις. Οι εθνικοί δρόμοι με τα υπέρογκα διόδια είναι πλέον ιδιωτικοποιημένοι, το ίδιο και η ναυσιπλοΐα και σύντομα ο σιδηρόδρομος. Θα αντιμετωπίσουμε μια κατάσταση των συγκοινωνιών στον ελληνικό χώρο η οποία αλλάζει ριζικά τις δυνατότητες κοινωνικής πολιτικής σε απομακρυσμένους τόπους. Υπάρχει όμως και μια άλλη διάσταση: η ιδιωτικοποίηση αυτών των υποδομών αποτελεί υφαρπαγή δημόσιας γης και δημόσιου πλούτου, της ενσωματωμένης αξίας που έχει καταβάλει το σύνολο του ελληνικού λαού μέσω της φορολογίας. Τα εκατοντάδες χιλιάδες στρέμματα αυτών των υποδομών – εδώ πρέπει να βάλουμε και το σκάνδαλο της ΔΕΗ- είχαν απαλλοτριωθεί από το Δημόσιο και ξαφνικά τα προσφέρει στους ιδιώτες έναντι πινακίου φακής μαζί με την μονοπωλιακή εκμετάλλευσή τους με σταθερό πελατολόγιο. Η ιδιωτικοποίηση των συγκοινωνιών έρχεται τη στιγμή που το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών έχει μειωθεί με αποτέλεσμα των περιορισμό των μετακινήσεων, ιδίως με ΙΧ. Αυτό με τη σειρά του επιδρά στην απομόνωση των μικρών νησιών. Γιατί οι ακτοπλοϊκές έχουν πουλήσει τα ακριβά ταχύπλοα και έχουν βάλει στις προσοδοφόρες γραμμές τα συμβατικά πλοία αγνοώντας τα μικρά νησιά. Να, λοιπόν, ένα οριζόντιο μέτρο (η μείωση των εισοδημάτων) πώς επιδρά στην τοπικότητα. Αν όλη αυτή η διαδικασία δεν ανακοπεί θα δούμε μια Ελλάδα η οποία σε μια δεκαετία θα είναι αγνώριστη, όπου αυτά που ξέραμε δεν θα ισχύουν πια.
Έχουμε επιπλέον την επέλαση στους θεσμούς, μια σειρά θεσμικών πραξικοπημάτων που αλλάζουν εντελώς το πλαίσιο για την οργάνωση της ανάπτυξης της περιφέρειας, πχ, το fast track. Οι λεγόμενες «στρατηγικές επενδύσεις» δεν ελέγχονται από τις περιφέρειες και τους δήμους που υποτίθεται ότι γι’ αυτό έγιναν. Τώρα ο Υπουργός μπορεί να ορίζει μια επένδυση ως στρατηγικού χαρακτήρα και να αποφασίζει ο ίδιος!
Να πούμε κάτι παραπάνω για τις θεσμικές αλλαγές;
Χωρίς υπερβολή, νομίζω, ό, τι ξέραμε για τη νομοθεσία της πολεοδομίας και της χωροταξίας μετά το καλοκαίρι του 2014 πρέπει να το ξεχάσουμε. Οι αλλαγές είναι τόσο δραματικές που σχεδόν τίποτε δεν ισχύει από τα παλιά. Ο νόμος για τα δάση και τους οικοδομικούς συνεταιρισμούς, η ιδιωτική πολεοδόμηση, τα ειδικά χωροταξικά σχέδια που κάνουν πλέον ιδιώτες, συνθέτουν ένα ακραία νεοφιλελεύθερο πλαίσιο που απορυθμίζει ό, τι είχε σχέση με το δημόσιο όφελος και επαναρυθμίζει το χώρο προς όφελος του κεφαλαίου. Στον αιγιαλό, πχ, έκαναν πίσω αλλά με τροπολογία έφεραν τη δυνατότητα οριοθέτησης του αιγιαλού που ήταν και το σπουδαιότερο. Τώρα γίνεται με επισπεύδοντα τον ιδιώτη ο οποίος ορίζει τη γραμμή και αν μέσα σε ένα μήνα το τοπικό Συμβούλιο Ελέγχου της Περιφέρειας δεν απαντήσει – εντωμεταξύ, δεν έχει προσωπικό – κατοχυρώνεται η πρόταση του ιδιώτη!
Η αγροτική παραγωγή πώς επηρεάστηκε;
Δεν είμαι ειδικός αλλά από συναδέλφους γνώστες του αντικειμένου έχω την εικόνα ότι η αγροτική οικονομία, σε σχέση με τους άλλους κλάδους, φαίνεται να έχει αντέξει. Σε ορισμένες περιοχές καταγράφηκε και άνοδος των απασχολούμενων. Υπάρχουν οριακές ροές από την πόλη προς την ύπαιθρο που όμως διαφέρουν ποιοτικά από το υπάρχον δυναμικό και αυτό ενισχύει τον κλάδο, ωθεί τα προϊόντα ποιότητας. Αρχίζει να δημιουργείται, όπως και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, μια τοπική αλυσίδα παραγωγής αξίας διατροφικών προϊόντων, με έμφαση στην ποιότητα πχ. κρασιά, τυποποιημένα φρούτα και λαχανικά, τυριά, αλλαντικά, επανακάμπτουν ξεχασμένες καλλιέργειες όπως τα όσπρια, κ.ά. Δεν αφορά όμως όλες τις αγροτικές περιοχές αλλά εκείνες που είναι κοντά σε μεγάλα αστικά κέντρα ή είναι τουριστικές.
Δεν τους ενδιαφέρει η τοπική ανάπτυξη
Ο τουρισμός πώς υπεισέρχεται στο περιφερειακό πρόβλημα;
Εδώ και μια δεκαετία έχει αλλάξει πολύ το τουριστικό πρότυπο. Αυτό που ισχύει και προωθεί η κυβέρνηση, οι επενδυτές κτλ είναι ο τουρισμός των πεντάστερων μεγάλων ξενοδοχείων κατά κανόνα all inclusive, με γκολφ, μαρίνες, σπα κτλ. Οι επενδύσεις αυτές ψάχνουν να βρουν τις καλύτερες παράκτιες περιοχές, αυτές που ακόμη δεν έχουν μαζικό τουρισμό. Διαφημίζονται ότι θα βοηθήσουν την τοπική απασχόληση, τη τοπική αγορά και τη γεωργία. Ωστόσο, οι επενδύσεις σπάνια γίνονται με ίδια κεφάλαια, παίρνουν υψηλές επιδοτήσεις από το ΕΣΠΑ και το κράτος και οι θετικές τοπικές επιπτώσεις, οι οποίες όντως υπάρχουν, είναι πολύ μικρότερες στην πραγματικότητα και αυτό οφείλεται στις στρατηγικές των επιχειρήσεων. Οι προμήθειές τους σπάνια γίνονται από την τοπική αγορά, κάνουν μαζικές εισαγωγές από το εξωτερικό, το προσωπικό έρχεται από όλη την Ελλάδα. Το θαυμάσιο λάδι της Κρήτης, π.χ. τα μεγάλα ξενοδοχεία του νησιού το χρησιμοποιούν μόνο για το λαδόξυδο που υπάρχει στα τραπέζια. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι μεγάλες εγκαταστάσεις τους έχουν αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Ορισμένα ξενοδοχεία οικειοποιούνται και περιοχές Νατούρα, όπως στη Πύλο και στα υπό κατασκευή συγκροτήματα στη Μονή Τοπλού στη Σητεία και στις Νηές Μαγνησίας. Επιπλέον οι συνθήκες εργασίας και αμοιβών είναι από τις χειρότερες σε σχέση με άλλους κλάδους.
Είναι, ωστόσο, τρομερό να μην μπορεί ο τουρισμός να συνδεθεί με τη γεωργική παραγωγή, να μην δημιουργεί καλά αμειβόμενη απασχόληση.
Γιατί αυτές οι μεγάλες μονάδες, όταν έλθουν να επενδύσουν στην Ελλάδα, έρχονται να βγάλουν λεφτά. Δεν τους ενδιαφέρει η τοπική ανάπτυξη. Αυτό θα πρέπει να είναι έγνοια του δήμου, της περιφέρειας, της κυβέρνησης. Δεν έβαλαν, όμως, κανένα κανένα όρο, τους έδωσαν την άδεια fast track και έτσι θα κάνουν ό,τι θέλουν. Δεν έχει γίνει καμιά προγραμματική συμφωνία σε περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο. Δεν έχουν μπει, πχ όροι για το τι θα κάνουν στην απασχόληση, τι θα αγοράζουν από τη τοπική αγορά, τι νερό θα χρησιμοποιούν, τι θα κάνουν με τα σκουπίδια κτλ.
Η παραγωγική ανασυγκρότηση δεν γίνεται στη μύτη ενός μολυβιού
Ο ΣΥΡΙΖΑ προχωρεί σε περιφερειακά προγραμματικά συνέδρια μετά τη Θεσσαλονίκη, συγκροτεί δηλαδή ένα είδος περιφερειακής πολιτικής. Πώς το βλέπεις;
Έχει όμως περιφερειακή πολιτική ο ΣΥΡΙΖΑ; Θέτω πρώτα αυτό το ερώτημα.
Πάντως, επιχειρεί να τη φτιάξει, πρέπει να τη φτιάξει.
Αν συμβαίνει αυτό είναι πολύ θετικό όπως και η επικοινωνιακή σημασία των περιφερειακών συνεδρίων. Φοβάμαι όμως μήπως περιοριστούν στην επικοινωνία, στη τηλεόραση. Αν όντως έχει περιφερειακή πολιτική ο ΣΥΡΙΖΑ, δεν έχω διαβάσει κάτι, μπορεί να έχει και να μην το ξέρω.
Κατά τη γνώμη σου ποια είναι τα στοιχεία που θα τη συγκροτούσαν;
Είμαι ιδιαίτερα επιφυλακτικός να κάνω υποδείξεις σε ένα πολιτικό φορέα και ειδικά στο ΣΥΡΙΖΑ. Ωστόσο ένα προφανές προαπαιτούμενο για την οποιαδήποτε πολιτική άρα και την περιφερειακή, είναι να σταματήσει την επέλαση που γίνεται στον δημόσιο χώρο και στον δημόσιο πλούτο. Εννοείται ότι αυτό το πρώτο βήμα περιλαμβάνει και την αναίρεση του βάναυσου θεσμικού πλαισίου για τις ιδιωτικοποιήσεις, για την ανάπτυξη του χώρου και την καταστροφή της φύσης
Ας προχωρήσουμε, όμως. Τι εννοείς, πχ, όταν λες ότι πρέπει να αναιρεθεί το θεσμικό πλαίσιο;
Να αλλάξουν αυτά που λέγαμε πριν για τα νέα πολεοδομικά και χωροταξικά σχέδια, για τα δάση κλπ. Σε επίπεδο περιφερειακής πολιτικής σίγουρα δεν επαρκούν μόνο οι επιδοτήσεις που δίνονται πάντα σε ορισμένες περιοχές. Το σημαντικό είναι να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε ότι η πολυσυζητημένη παραγωγική ανασυγκρότηση σημαίνει συγχρόνως και γεωγραφική, χωροταξική ανασυγκρότηση της χώρας. Δεν γίνεται στη μύτη ενός μολυβιού. Να σκεφτούμε επίσης ότι η επιδίωξη για κοινωνική δικαιοσύνη, πού κάνει κάθε σοβαρό αριστερό κόμμα, δεν μπορεί σταθεί χωρίς και γεωγραφική, χωρική δικαιοσύνη. Μπορεί να φαίνεται δύσκολο, να μας πουν ότι δεν έχουμε χρόνο κτλ αλλά είναι απαραίτητο, κάτι που η περιφερειακή πολιτική της ΕΕ αγνοεί επιδεικτικά προωθώντας το τρίπτυχο: ανταγωνισμός μεταξύ περιφερειών για προσέλκυση επενδύσεων, ιδιωτικοποιήσεις και περιορισμός των διαθέσιμων πόρων. Χρειάζεται σοβαρή παρέμβαση για την αναθεώρηση αυτών των κατευθύνσεων και λυπάμαι που κανένας από τους ευρωβουλευτές μας δεν πήγε στην επιτροπή για τη περιφερειακή πολιτική του Κοινοβουλίου.
Οι προδιαγραφές των σχεδιαζόμενων περιφερειακών συνεδρίων πάνε ανάποδα, αξιοποιούν πολύ το κεντρικό πρόγραμμα ανασυγκρότησης. Αυτή είναι η πραγματικότητα.
Αν αυτή είναι η πραγματικότητα να σκεφτούμε πώς θα αλλάξει, να σκεφθούμε ότι υπάρχει και ο τόπος, η έγνοια για το τοπικό και η δύναμη της τοπικής γνώσης, εκείνων που βιώνουν τα προβλήματα επιτόπου. Ξέρουν πολύ καλύτερα τα πράγματα απ’ αυτούς που είναι στα γραφεία. Όποτε πάμε στο πεδίο και συζητούμε με τους ντόπιους για τα θέματα της ανάπτυξης, της οικονομίας και της παραγωγής γυρίζουμε πάντοτε πιο πλούσιοι, με εντελώς διαφορετική εικόνα απ’ αυτή που είχαμε για το συγκεκριμένο θέμα, χωρίς όμως να πέσουμε στη μερικότητα του ειδικού.
Πώς θα το επιτυγχάναμε αυτό; Να φύγουμε από την κορυφή, το κεντρικό και να πάμε στο τοπικό, να προσεγγίσουμε τις διαπεριφερειακές, κυρίως τις ενδοπεριφερειακές ανισορροπίες;
Είναι πολύ δύσκολο και μας λείπει η αντίστοιχη παράδοση αλλά δεν είναι όμως αδύνατο. Μια ιδέα θα ήταν τα τοπικά παραγωγικά συνέδρια, όχι σε επίπεδο περιφέρειας, σε κάποιες περιοχές. Εκεί δεν μπορεί να ξεχωριστεί η παραγωγική ανασυγκρότηση από τα προβλήματα του τόπου. Αυτό που λέμε δημοκρατία από τα κάτω κτλ να το δοκιμάσουμε πιλοτικά, έστω, σε κάποιες περιοχές. Το πιο δύσκολο πράγμα στην Ελλάδα είναι η συνεννόηση για τα τοπικά προβλήματα. Δεν ανακαλύπτουμε τον τροχό εμείς εδώ υπάρχουν πετυχημένα εναλλακτικά παραδείγματα θα πρέπει να μάθουμε από τις εμπειρίες σε άλλες περιοχές της Νότιας Ευρώπης αλλά και της Λατινικής Αμερικής. Και είναι πιθανό σε τοπικό επίπεδο να αναθεωρήσουμε κάποια προγράμματα που έχουν μεγάλη δόση αριστερού βολονταρισμού και συγχρόνως να αποφύγουμε μια τοπικιστική κλειστότητα. Θα συνειδητοποιήσουμε τότε τον υφιστάμενο ασφυκτικό κλοιό και θα πρέπει να γίνει αναθεώρηση των αναπτυξιακών προτεραιοτήτων. Το υλοποιεί σήμερα η Ρένα Δούρου στην Αττική. Βρήκε μερικά πράγματα δεμένα, δεν μπορεί να τ’ αλλάξει όλα και πάει να βρει, με δεδομένο τις προηγούμενες αποφάσεις, τι μπορεί να κάνει καλύτερο. Και αυτό δεν είναι λίγο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου